Benzodiazepineagonisten (benzodiazepines) worden toegepast bij slaapstoornissen, angststoornissen, epilepsie en palliatieve sedatie. Test je kennis met de toets bij dit artikel en verdien 1 accreditatiepunt.
In deze Challenge over benzodiazepineagonisten leer je:
1 wanneer benzodiazepineagonisten toegepast worden
2 hoe de dosering van benzodiazepineagonisten wordt afgebouwd
3 welke bijwerkingen op kunnen treden bij benzodiazepineagonisten
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.
De toetsen zijn ook beschikbaar in de Nursing Challenge app.
tekst artikel: Linda de Graaf
illustratie: Bernet Ragetli
toets: Anna-Marie Mollink
Benzodiazepineagonisten (kort: benzodiazepinen of benzo’s) versterken het dempend effect op het centraal zenuwstelsel van de neurotransmitter gamma-aminoboterzuur (GABA). Benzodiazepines werken daardoor anticonvulsief, anxiolytisch, slaapbevorderend en spierrelaxerend.
1 Wat zijn de verschillen tussen de benzodiazepinen?
Alle benzodiazepineagonisten hebben dezelfde effecten. Verschillen tussen de anticonvulsieve, anxiolytische, slaapbevorderende en spierrelaxerende effecten van de diverse middelen zijn nooit duidelijk aangetoond. Wel is er verschil in de snelheid waarmee de werking intreedt en de werkingsduur. Benzodiazepines worden ingedeeld in middelen met een korte, middellange, lange en zeer lange werkingsduur (zie kader).1,2
2 Wanneer worden benzodiazepinen toegepast?
Ondanks dat er geen duidelijke verschillen zijn in de effectiviteit worden sommige benzodiazepinen vooral gebruikt als slaap- of kalmeringsmiddel en andere vooral als anxiolyticum of anti-epilepticum. Dat heeft onder andere te maken met de werkingsduur en de snelheid waarmee ze werken. Zolpidem en zopiclon worden alleen toegepast bij slaapstoornissen.
Slaapstoornissen
Benzodiazepinen worden vaak toegepast als slaapmiddel, liefst kortdurend vanwege het risico op afhankelijkheid. De voorkeur gaat uit naar kortwerkende middelen zoals temazepam en zolpidem. Deze middelen geven minder kans op bijwerkingen overdag. Benzodiazepinen verlengen de slaapduur met 30 tot 50 minuten en verkorten de inslaaptijd met 15-20 minuten.3 De slaaptijd wordt vooral langer door een toename van de lichte slaap. Benzodiazepinen verminderen juist de hoeveelheid REM-slaap en diepe slaap. Het is niet duidelijk wat deze veranderingen in het slaappatroon voor gevolg hebben.1,2
Angststoornissen
Benzodiazepinen worden bij angststoornissen bij voorkeur voorgeschreven met een ander anxiolytisch middel, zoals een selectieve serotonine-heropnameremmer (SSRI) of een tricyclisch antidepressivum (TCA). Benzodiazepinen worden dan kortdurend, maximaal 2 tot 4 weken, gebruikt vanwege het risico op afhankelijkheid en de mogelijke bijwerkingen. Het anxiolytische effect treedt bij lagere doseringen op dan het slaapinducerende effect.
Epilepsie
Van de benzodiazepinen worden vooral clobazam en clonazepam ingezet als onderhoudsbehandeling bij epilepsie. Bij een status epilepticus werd voorheen vaak rectaal diazepam (Stesolid®) gegeven. Die toepassing is inmiddels grotendeels vervangen door het patiëntvriendelijker nasaal of oromucosaal toegediende midazolam.
Palliatieve sedatie
Midazolam wordt ingezet bij palliatieve sedatie (intraveneus of subcutaan).1,2
3 Waarom worden benzodiazepinen bij slaap- en angststoornissen liefst kort gebruikt?
Na 2 weken neemt het slaapinducerende effect van benzodiazepinen geleidelijk af. De ongewenste bijwerkingen blijven echter wel bestaan.3 Daarnaast geven benzodiazepinen risico op afhankelijkheid. Bij stoppen kunnen ontwenningsverschijnselen optreden, bijvoorbeeld onrust, hartkloppingen of somberheid.
De voorkeur is om een benzodiazepine bij slapeloosheid niet dagelijks, maar intermitterend te gebruiken
De arts zal terughoudend zijn met voorschrijven van benzodiazepinen bij slaap- en angststoornissen. Als een gebrek aan slaap een duidelijk negatief effect heeft op de kwaliteit van leven en slaapadviezen onvoldoende werken, kan de arts kortdurend (5 tot 10 dagen) een benzodiazepine voorschrijven. De voorkeur is om een benzodiazepine bij slapeloosheid niet dagelijks maar intermitterend te gebruiken. Bijvoorbeeld elke tweede of derde dag. Dit vermindert de kans op afhankelijkheid.1
Bij langdurig gebruik moeten benzodiazepinen worden afgebouwd om ontwenningsverschijnselen te voorkomen. De arts kan een kortwerkend middel eerst omzetten in een langwerkend middel. Meestal is dat diazepam. Dit wordt vervolgens afgebouwd door de dosering elke week met 25% van de uitgangsdosis te verminderen. De laatste 2 weken kan eventueel nog een extra stap worden ingelast door 12,5% te verlagen.1,3
4 Hoe worden benzodiazepinen gebruikt?
De patiënt kan tabletten en capsules met een half glas water innemen. Een benzodiazepine dat als slaapmiddel wordt gebruikt, moet de patiënt binnen een half uur voor het slapengaan innemen. Laat de patiënt alleen een benzodiazepine als slaapmiddel innemen als hij minimaal 6 uur kan slapen. Anders bestaat de kans op te veel sufheid na het ontwaken.
Bij angst of spanning is het belangrijk de tabletten gelijkmatig over de dag te verdelen. Bij gebruik als anti-epilepticum is het belangrijk de tabletten op een vast tijdstip in te nemen.1,2
Breng bij een status epilepticus de neusspray in een neusgat en druk het andere neusgat dicht. Druk de verstuiver 1 keer in. Bij het eerste gebruik eerst enkele keren in de lucht sprayen tot er vloeistof uit de verstuiver komt. Na gebruik de verstuiver reinigen met lauw water. De oromucosale vloeistof zit in een spuitje. De vloeistof kan worden toegediend in de wangzak of onder de tong.
5 Wanneer mogen benzodiazepinen niet gebruikt worden?
Benzodiazepinen mogen niet worden gebruikt bij overgevoeligheid voor deze middelen, of bij COPD, ernstige ademhalingsinsufficiëntie en het slaapapneusyndroom. Benzodiazepinen geven namelijk kans op ademhalingsdepressie en apneu.
Laat de patiënt alleen een benzodiazepine als slaapmiddel innemen, als hij minimaal 6 uur kan slapen
Ook levercirrose is een contra-indicatie. Is het toch noodzakelijk, dan zal de arts bij voorkeur een middel kiezen met een korte werkingsduur in een lage dosis.1,2
Ouderen zijn gevoeliger voor de bijwerkingen van benzodiazepinen. De middelen worden bovendien langzamer afgebroken in het lichaam. Daarom zal de arts meestal een lagere dosis voorschrijven, meestal de helft van de normale dosering.1,4
Dag van de Medicatieveiligheid
Tijdens de Dag van de Medicatieveiligheid op dinsdag 4 oktober in Ede kun je onder meer workshops volgen over inhalatiemedicatie, dementie en medicatie, epidurale pijnstilling en palliatieve sedatie. Uiteraard is er volop aandacht voor het voorkomen van medicatiefouten. Meer informatie: Nursing.nl/congressen/medicatieveiligheid
6 Wat zijn bijwerkingen van benzodiazepinen?
De belangrijkste bijwerking is sedatie. Bij gebruik als slaapmiddel komt sedatie overdag vaak voor. Dit uit zich als sufheid, slaperigheid en verminderde intellectuele en motorische prestaties. Sedatie komt vaker of in sterkere mate voor bij een hoge dosering, bij een zeer lange werkingsduur en bij dagelijks gebruik.
Slaperigheid en sufheid overdag komen vooral in het begin van het gebruik voor, net als spierzwakte en duizeligheid. De klachten verdwijnen meestal na herhaalde toediening.
Vooral bij ouderen en hoge doseringen kan anterograde amnesie (onvermogen nieuwe herinneringen te vormen) voorkomen. Ook kunnen benzodiazepinen paradoxale reacties uitlokken. Bijvoorbeeld rusteloosheid, agitatie, prikkelbaarheid en hallucinaties. Raadpleeg bij alle genoemde verschijnselen een arts.
Benzodiazepinen kunnen de gevoeligheid van het ademcentrum voor koolstofdioxide verlagen. Bij patiënten met ernstige ademhalingsinsufficiëntie kan dit leiden tot ademhalingsdepressie. Dit mechanisme is mogelijk ook de oorzaak van verergering van COPD en het slaapapneusyndroom. Overleg met de arts als een patiënt meer of vaker benauwd is, of bij het slaapapneusyndroom vermoeider wakker wordt.
Benzodiazepinen verhogen het valrisico bij ouderen, vooral in de eerste 2 weken
De klachten die na stoppen met benzodiazepinen optreden kunnen bestaan uit reboundeffecten, onthoudingsverschijnselen door lichamelijke afhankelijkheid of een recidief van de oorspronkelijke aandoening.
Het reboundeffect (de oorspronkelijke aandoening keert, meestal enkele dagen, in versterkte mate terug) kan ook plaatsvinden na kortdurend gebruik. Onthoudingsverschijnselen door lichamelijke afhankelijkheid treden pas op na langdurig gebruik (weken tot maanden). De symptomen zijn angst, prikkelbaarheid, verwardheid, rusteloosheid, depressie, slaapstoornissen en hoofdpijn. Na abrupt staken treden onthoudingsverschijnselen op na 2 tot 3 dagen bij middelen met een korte werkingsduur en na 7 tot 10 dagen bij middelen met een lange werkingsduur. Na een paar weken nemen de klachten weer af.1
Valrisico bij benzodiazepinen
Benzodiazepinen verhogen het valrisico, vooral bij ouderen. Hierdoor is de kans op een heupfractuur maar liefst 30% hoger. Bij het valrisico speelt niet alleen het sederende effect een rol, maar ook spierverslapping, een verminderde psychomotoriek en een verminderd beoordelingsvermogen. De kans op vallen is het grootst in de eerste 2 weken. Het valrisico is groter bij middelen met een lange werkingsduur die overdag worden toegepast. De kans is kleiner bij middelen met een korte werkingsduur die ’s avonds als slaapmiddel worden ingenomen.1
Werkingsduur benzodiazepinen
| Korte halfwaardetijd (6 uur of korter) | Middellange halfwaardetijd (6-12 uur) | Lange halfwaardetijd (12-40 uur) | Zeer lange halfwaardetijd ( > 40 uur) |
| Brotizolam (Lendormin®) Midazolam (Dormicum®, Ozalin®) Remimazolam (Byfavo®) Zolpidem* Zopiclon* |
Loprazolam (Dormonoct®) Lormetazepam Oxazepam (Seresta®) Temazepam |
Alprazolam (Xanax®) Bromazepam Clobazam (Frisium®) Flunitrazepam Lorazepam (Temesta®) Nitrazepam |
Clorazepinezuur (Tranxène®) Diazepam (generiek, Stesolid® rectiole) Flurazepam Prazepam (Reapam®)Bij deze middelen kan bij chronisch gebruik accumulatie optreden. |
Voor een slaapmiddel is een werkingsduur van 6-8 uur gewenst, voor een anxiolyticum of anti-epilepticum is een constante spiegel over de dag gewenst. Een benzodiazepine met een wat langere werkingsduur is dan meer geschikt.2
*Zolpidem (Stilnoct®) en zopiclon (Imovane®) hebben een andere chemische structuur, maar hebben wel grotendeels dezelfde werking.
Noten
- KNMP Kennisbank, geraadpleegd maart 2022
- Farmacotherapeutisch Kompas, geraadpleegd maart 2022
- NHG-standaard Slaapproblemen en slaapmiddelen via https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/slaapproblemen-en-slaapmiddelen, geraadpleegd maart 2022
- www.apotheek.nl, geraadpleegd maart 2022
Toets je kennis
Zoek je verdieping in je vak, doe dan mee aan de Nursing Challenge: online kennistoetsen over 3 vakinhoudelijke artikelen
- Iedere maand verschijnt op Nursing.nl een kennisdossier met 3 artikelen en een kennistoets.
- Met de dossiertoets kun je 2 accreditatiepunten verdienen. Maak je alle maandelijkse toetsen, dan sprokkel je dus 24 punten bij elkaar.
- 2 keer per jaar kun je 3 extra accreditatiepunten scoren door mee te doen aan de Nursing ZomerChallenge en WinterChallenge. Hierin testen we wat je hebt opgestoken van alle Nursing Challenge artikelen van het afgelopen half jaar.
- Per jaar kun je dus 30 accreditatiepunten halen.
- Alle toetsen staan online op www.nursing.nl/challenge
Win leuke prijzen!
- Per maand wordt onder alle deelnemers een goodiebag verloot. De winnaars worden elke maand online bekendgemaakt.
- De winnaars van de ZomerChallenge en de WinterChallenge ontvangen mooie prijzen.
De toetsen zijn ook beschikbaar via de Nursing Challenge app.
Voorbeeldvraag benzodiazepineagonisten
Hoeveel uur dient iemand minimaal te kunnen slapen bij inname van een benzodiazepine als slaapmiddel?
A 5 uur
B 6 uur
C 7 uur
D 8 uur
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.