Penicillinen vallen onder de antibiotica en kunnen verdeeld worden in smalspectrum en breedspectrum. Met de toets bij dit artikel verdien je 1 accreditatiepunt.
Leerdoelen
In deze Challenge over penicillinen leer je:
1 wanneer penicillinen worden toegepast
2 hoe penicillinen worden ingenomen
3 welke bijwerkingen kunnen optreden bij gebruik van penicillinen
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.
De toetsen zijn ook beschikbaar via de Nursing Challenge app.
tekst artikel: Linda de Graaf
illustratie: Bernet Ragetli
toets: Anna-Marie Mollink
Lesstof
Introductie
Penicillinen kunnen op grond van hun antibacteriële werkingsspectrum worden onderverdeeld in 2 categorieën:
- Smalspectrum penicillinen
– benzylpenicilline/Extencin®;
– feneticilline (Broxil®);
– fenoxymethylpenicilline (Acipen-V®);
– flucloxacilline (Floxapen®).
- Breedspectrum penicillinen
– amoxicilline;
– piperacilline.
De breedspectrum penicillinen hebben vooral wat gramnegatieve bacteriën betreft een breder werkingsspectrum.
Amoxicilline kan worden gecombineerd met clavulaanzuur (Augmentin®), piperacilline wordt altijd gecombineerd met tazobactam. Clavulaanzuur en tazobactam zijn β-lactamase-remmers. β-lactamase is een enzym dat door bacteriën wordt geproduceerd en dat penicillinen onwerkzaam maakt. Door combinatie met een β-lactamase-remmer krijgt de penicilline een breder werkingsspectrum.
1 Wanneer worden penicillinen toegepast?
Penicillinen, meestal amoxicilline, kunnen worden ingezet bij bacteriële luchtweginfecties. Bij ongecompliceerde luchtweginfecties hebben penicillinen, en andere antibiotica, nauwelijks effect op de ernst en de duur van de klachten.
De arts zal een antibioticum in deze gevallen alleen overwegen om het risico op complicaties te verlagen bij patiënten die daarop een hoger risico lopen, zoals zuigelingen en 75-plussers met koorts, en patiënten met comorbiditeit. Bij een exacerbatie van COPD is amoxicilline een van de antibiotica van eerste keuze.
Antibiotica zijn niet geïndiceerd bij acute bronchitis, omdat deze meestal niet door bacteriën wordt veroorzaakt. Bij een keelontsteking zijn antibiotica alleen nodig bij ernstige zieke patiënten. Dan zal de arts feneticilline of fenoxymethylpenicilline voorschrijven.
Ook huidinfecties kunnen worden behandeld met een penicillinekuur. Het gaat dan vooral om diepe huidinfecties die gepaard gaan met koorts en andere algemene ziekteverschijnselen, of bij patiënten met een verminderde afweer. De arts kan ook bij oppervlakkige infecties een systemisch antibioticum voorschrijven als lokale behandeling onvoldoende effect heeft. Bijvoorbeeld bij impetigo, hardnekkige folliculitis en furunkel. Dan wordt vooral flucloxacilline voorgeschreven.
Flucloxacilline en amoxicilline kunnen worden toegepast als aanvulling op lokale behandeling bij otitis externa met koorts en andere algemene ziekteverschijnselen.
Amoxicilline wordt verder gebruikt als endocarditisprofylaxe bij tandheelkundige ingrepen. Bij ingrepen in geïnfecteerd huidweefsel wordt hiervoor tevens flucloxacilline ingezet.
Penicillinen worden ook gebruikt bij diverse andere bacteriële infecties, afhankelijk van de (verwachte) verwekker.1
De duur van de kuur hangt af van de plaats en de ernst van de infectie, maar is meestal tussen de 5 en 14 dagen.
2 Hoe moeten penicillinen worden gebruikt?
Penicillinen zijn beschikbaar in capsules, tabletten, drank en parenterale toedieningsvormen. Niet elke soort bestaat in elke vorm.
Laat de patiënt de penicilline goed verdeeld over de dag innemen. Bij driemaal daags gebruik bijvoorbeeld om 7.00 uur, om 15.00 uur en om 22.00 uur. Fenoxymethylpenicilline en flucloxacilline moeten op een nuchtere maag worden ingenomen, 1 uur voor of 2 uur na het eten. Vraag eventueel de apotheek om een innameschema op te stellen.
De patiënt moet capsules zonder te kauwen innemen met een half glas water. Laat de dispertabletten amoxicilline uiteenvallen in een glas water, roer het door en laat de patiënt het opdrinken. Spoel daarna het glas met een beetje water en laat dat ook opdrinken.
Schud een drankje met penicilline goed en meet daarna de goede hoeveelheid af. Laat de patiënt dit doorslikken. Spoel het maatbekertje of maatlepeltje met een beetje water na en laat dit ook opdrinken.
Benzylpenicilline en piperacilline worden alleen parenteraal gegeven: benzylpenicilline 4 tot 6 doses verspreid over de dag en piperacilline met tazobactam driemaal per dag.2,3
3 Met welke andere geneesmiddelen of voedingsmiddelen hebben penicillinen een interactie?
Penicillinen kunnen de werking versterken van vitamine K-antagonisten, zoals acenocoumarol. De apotheek zal de trombosedienst inlichten. De patiënt moet soms extra de INR laten controleren.1
Bij gebruik van een penicilline mag de patiënt eten en drinken zoals normaal. Met uitzondering van fenoxymethylpenicilline en flucloxacilline, deze middelen moeten op een nuchtere maag worden ingenomen.2
4 Welke bijwerkingen hebben penicillinen?
Tijdens gebruik van penicillinen komen regelmatig maagdarmstoornissen voor, bijvoorbeeld diarree en misselijkheid.1,2 Deze klachten gaan meestal vanzelf over. Overleg met de arts als de patiënt meerdere malen per dag diarree met buikkrampen heeft. Dan kan sprake zijn van pseudomembraneuze colitis. Dit is een zeldzame bijwerking van penicillinen. Laat de patiënt voldoende drinken als hij last heeft van diarree.3
Zelden komen afwijkingen van het bloedbeeld voor tijdens gebruik van penicillinen, zoals leukopenie, trombopenie en hemolytische anemie. Waarschuw de arts bij extreme vermoeidheid en een bleke huid, bij koorts, keelpijn en blaasjes in de mond en bij een bloedneus of blauwe plekken.
Een belangrijke bijwerking is overgevoeligheid voor de penicilline. Bij ongeveer 1 op de 10 gebruikers treedt een overgevoeligheidsreactie op.2 Het kan gaan om een immunologisch gemedieerde overgevoeligheidsreactie, maar ook een niet-immunologische gemedieerde overgevoeligheid.1
Bij amoxicilline treedt bijvoorbeeld regelmatig een niet-jeukend maculopapuleus exantheem op, vaak binnen 3 tot 14 dagen na start van de kuur. Na stoppen met amoxicilline verdwijnt de huiduitslag binnen 1 tot 7 dagen. Deze huidreactie is meestal niet het gevolg van het triggeren van het immuunsysteem en hoeft niet altijd opnieuw op te treden bij een nieuwe kuur.1
De meest voorkomende immunologisch gemedieerde allergische reacties bij de penicillinen zijn huidreacties, in het bijzonder met urticaria gepaard gaande huiduitslag en erythemateuze en morbilliforme (mazelenachtige) huiduitslag met jeuk. Zelden komen ernstige huidreacties voor. Deze uiten zich onder andere in blaarvorming op de lippen en de slijmvliezen van mond en geslachtsdelen. Waarschuw bij deze symptomen direct een arts.3
Anafylactische reacties zijn zeldzaam.1
Bij minder dan 10% van de patiënten bij wie in het dossier een penicillineallergie staat genoteerd, kan daadwerkelijk een allergie worden aangetoond. Artsen wijken vaak onnodig uit naar een ander antibioticum. Het is daarom belangrijk om onderscheid te maken tussen immunologische en niet-immunologische gemedieerde reacties. Dit kan bijvoorbeeld met een huidtest.4
Dag van de Medicatieveiligheid
Tijdens de Dag van de Medicatieveiligheid op dinsdag 4 oktober in Ede kun je onder meer workshops volgen over inhalatiemedicatie, dementie en medicatie, epidurale pijnstilling en palliatieve sedatie. Uiteraard is er volop aandacht voor het voorkomen van medicatiefouten. Meer informatie: Nursing.nl/congressen/medicatieveiligheid
5 Wanneer mogen penicillinen niet worden gebruikt?
Penicillinen mogen niet worden gebruikt door patiënten met een aangetoonde IgE-gemedieerde allergie voor penicillinen.
Sommige patiënten zijn kruisovergevoelig voor andere β-lactam-antibiotica, zoals bepaalde cefalosporinen (onder andere ceftriaxon en cefuroxim).
Bij een patiënt met een infectie met het cytomegalovirus of Epstein-Barr-virus, of een patiënt met lymfatische leukemie, zal de arts geen amoxicilline voorschrijven. De kans op maculopapuleus exantheem is dan sterk verhoogd.1
Achtergrond
Noten
- KNMP Kennisbank, geraadpleegd mei 2022
- Farmacotherapeutisch Kompas, geraadpleegd mei 2022
- www.apotheek.nl, geraadpleegd mei 2022
- Eerstekeusantibiotica vaak onnodig vermeden bij allergie. Pharmaceutisch Weekblad 2019, via www.pw.nl
“Voorbeeldvraag penicillinen”
Mevrouw Mendez krijgt antibiotica voor een tandheelkundige ingreep bij de kaakchirurg. Waarvoor dient dit?
A Parodontitisprofylaxe
B Pericarditisprofylaxe
C Gingivitisprofylaxe
D Endocarditisprofylaxe
Toets je kennis
Zoek je verdieping in je vak, doe dan mee aan de Nursing Challenge: online kennistoetsen van Nursing.nl
- Iedere maand verschijnen er op Nursing.nl 2 challenges, oftwel lesstof bestaande uit 1 of meerdere artikelen, gekoppeld aan een online kennistoets.
- Alle toetsen staan online op www.nursing.nl/challenge
Win leuke prijzen!
- Per maand wordt onder alle deelnemers een goodiebag verloot. De winnaars worden elke maand online bekendgemaakt.
- Aan het eind van het jaar winnen de 3 beste deelnemers mooie prijzen
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.
De toetsen zijn ook beschikbaar via de Nursing Challenge app.
Je kon dit artikel lezen omdat je een abonnement hebt op Nursing