Nursing Challenge: Clozapine

Clozapine is een antipsychoticum dat onder andere wordt gebruikt bij schizofrenie en bij psychoses bij de ziekte van Parkinson. Maak de toets bij dit artikel en haal 1 accreditatiepunt.

Clozapine (Leponex®, Zaponex®, clozapine) is een antipsychoticum. Het remt de werking van neurotransmitters in de hersenen, zoals dopamine, serotonine en noradrenaline. Clozapine wordt onder andere gebruikt bij schizofrenie en bij psychoses bij de ziekte van Parkinson.^1-3

1 Wat is de dosering van clozapine?

De dosisopbouw bij schizofrenie is als volgt: eerste dag 12,5 – 25 mg, tweede dag 25 – 50 mg en daarna met stappen van 25 of 50 mg per dag verhogen. De maximale dosering in de eerste 3 weken is 300 mg per dag. Als het nodig is kan de arts de dosering daarna wekelijks met 50 of 100 mg verder verhogen. De effectieve dosering ligt meestal tussen de 300 en 450 mg per dag, maar soms wordt een hogere dosering gegeven, tot maximaal 900 mg. Bij ouderen zal de arts de dosering langzamer opbouwen. De startdosering is 12,5 mg en de stappen om op te hogen maximaal 25 mg per dag.

De dosering bij een psychose bij de ziekte van Parkinson is veel lager: aanvankelijk 12,5 mg per dag. Als dit onvoldoende werkt, zal de arts de dosering verhogen met 12,5 mg per week. De maximale dosering is 50 mg per dag.¹

2 Hoe wordt clozapine gebruikt?

De patiënt kan een orale dosering tot 200 mg meestal in een keer innemen, het liefst ´s avonds. Dan heeft de patiënt het minst last van bijwerkingen als sufheid. Tijdens het opbouwen wordt de dosering meestal wel verdeeld over de dag. Ook hogere doseringen kan de patiënt beter in meerdere giften innemen, de hoogste dosis ’s avonds.¹

Intramusculaire toediening is pijnlijk en wordt daarom liefst vermeden. Bij intramusculaire toediening wordt de helft van de orale dagdosering gegeven, verdeeld over 1 tot 4 giften. Injecties van meer dan 4 ml moeten worden verdeeld over meerdere injectieplaatsen. Intramusculaire toediening gebeurt eigenlijk alleen bij dwangverpleging, wanneer er een sterke indicatie is voor clozapine.¹

Doordat clozapine de werking heeft van dopamine remt, kan het bewegingsstoornissen veroorzaken

Het gebruik van clozapine mag niet ineens worden gestopt, maar moet worden afgebouwd. Anders kunnen onttrekkingsverschijnselen optreden, zoals zweten, misselijkheid, diarree en hoofdpijn. Ook bestaat de kans dat een nieuwe psychose optreedt. ^1,2,4

3 Wanneer mag clozapine niet worden gebruikt?

Patiënten met epilepsie mogen geen clozapine gebruiken; het verhoogt de kans op een insult. Ook voor patiënten met een verstoorde beenmergfunctie, een bloedbeeldstoornis of een ernstige hart-, nier- of leveraandoening is clozapine niet geschikt. Datzelfde geldt uiteraard voor patiënten die overgevoelig zijn voor clozapine.¹

De arts zal clozapine liever niet voorschrijven aan patiënten met een veneuze trombo-embolie. Clozapine verhoogt de kans op een veneuze trombose. Ook bij patiënten met diabetes mellitus zal de arts terughoudend zijn, omdat clozapine de glucosetolerantie kan verminderen. Als de arts toch clozapine voorschrijft aan iemand met diabetes zal hij regelmatig de bloedglucose (laten) meten.^1,4

4 Met welke andere middelen heeft clozapine een wisselwerking?

Gelijktijdig gebruik van onder andere carbamazepine, fenytoïne, omeprazol, bepaalde antivirale middelen en sint-janskruid vermindert de werking van clozapine. Deze wordt juist versterkt door gelijktijdig gebruik van ciprofloxacine, fluoxetine, fluvoxamine en sertraline. Ook cimetidine en erytromycine kunnen de bloedconcentratie van clozapine verhogen. De arts zal meestal voor een ander middel kiezen.¹

De afbraak van clozapine vindt sneller plaats als iemand rookt. Als een patiënt stopt of begint met roken, kan het nodig zijn de dosering clozapine aan te passen. Ook een verandering in het gebruik van coffeïne, bijvoorbeeld door meer of minder koffie te drinken, kan de bloedconcentratie beïnvloeden. De arts kan dan de dosering aanpassen of de patiënt adviseren een maximum aantal koppen koffie per dag te drinken.^1,2,6 De arts zal vaak na 14 dagen de bloedspiegel clozapine controleren.⁷

Clozapine wordt liever niet gelijktijdig gebruikt met diazepam of lorazepam. Deze combinatie geeft een verhoogd risico op ernstige hypotensie, ademhalingsdepressie en hartstilstand. Wees bij combinatie met benzodiazepines alert op verschijnselen die wijzen op deze klachten, zoals duizeligheid, benauwdheid en plotselinge wegrakingen.

Antipsychotica en dopaminerge parkinsonmiddelen kunnen elkaars werking tegengaan. De arts zal deze combinatie vermijden. Een lage dosering clozapine bij de ziekte van Parkinson is daarop een uitzondering.^1,2

5 Wat zijn de belangrijkste bijwerkingen van clozapine?

Clozapine veroorzaakt vaak sufheid, duizeligheid en slaperigheid en vermindert het reactie-, concentratie- en coördinatievermogen. Dit gaat meestal binnen enkele dagen over. De patiënt mag de eerste dagen na starten met clozapine of na een verhoging van de dosering niet autorijden. Neem contact op met de voorschrijver als de sufheidsklachten langer aanhouden of als de patiënt er veel last van heeft.^1,2

Obstipatie komt regelmatig voor bij het gebruik van clozapine

Obstipatie komt regelmatig voor. Meestal gaat het na een paar dagen over. Soms is de obstipatie zo ernstig dat deze leidt tot een paralytische ileus. Wees daarom alert op het uitblijven van de stoelgang en zorg dat de patiënt voldoende drinkt en genoeg vezels eet. De arts kan een laxans voorschrijven als de obstipatie aanhoudt.^1,4

Het gebruik van clozapine leidt zelden tot (soms fatale) agranulocytose: een tekort aan de witte bloedcellen granulocyten. De kans is het grootst in de eerste 18 weken. De arts zal de eerste 4 maanden wekelijks en daarna een jaar lang elke 4 weken het bloedbeeld controleren. Neem direct contact op met de arts als de patiënt last krijgt van onverklaarbare koorts, keelpijn of griepachtige verschijnselen.

Een verminderde aanmaak van traanvocht kan droge ogen en wazig zicht veroorzaken. Dit gaat meestal binnen een paar dagen over. Houden de klachten langer aan, raadpleeg dan de arts. Mogelijk is een ander antipsychoticum meer geschikt.

De controle over de blaas kan afnemen. Dat kan leiden tot urine-incontinentie, maar ook juist tot urineretentie. Raadpleeg een arts als de patiënt problemen krijgt met plassen.

Clozapine kan cardiovasculaire bijwerkingen geven, waaronder tachycardie, hypertensie en soms ernstige veranderingen op het ECG waarvan de oorzaak niet altijd bekend is. Raadpleeg de arts bij een stijging van de hartslag of de bloeddruk. Waarschuw direct een arts bij onverklaarbare wegrakingen of duizelingen, dit kan wijzen op een aritmie.

Doordat clozapine de werking van dopamine remt, kan het bewegingsstoornissen veroorzaken. Bijvoorbeeld acathisie (niet kunnen stilzitten of –liggen), dystonie (bewegingsstoornis met onwillekeurige spiersamentrekkingen) en parkinsonisme. De bewegingsstoornissen beginnen meestal kort na starten of na het verhogen van de dosering en verdwijnen binnen een paar dagen tot weken. Raadpleeg een arts als de klachten langer aanhouden.

Veel patiënten krijgen last van gewichtstoename, door toename van de eetlust en veranderingen in de stofwisseling. De patiënt zou minder moeten eten dan hij lust, maar dat is vaak moeilijk. Overleg daarom met de arts als de patiënt aankomt.

Clozapine kan hyperglykemie veroorzaken en diabetes mellitus verergeren. Overleg met de arts als bij een patiënt met diabetes de bloedglucoseconcentratie verandert. De arts zal bij patiënten met risicofactoren voor het ontwikkelen van diabetes regelmatig de bloedglucosetolerantie controleren. Wees bij alle patiënten alert op symptomen van hyperglykemie, zoals polydipsie en polyurie. Neem dan contact op met de arts. Door gebruik van clozapine kunnen ook de lipidenspiegels stijgen. De arts zal deze regelmatig laten bepalen.^1,2

Geraadpleegde literatuur

1. KNMP Kennisbank, geraadpleegd augustus 2020.
2. www.apotheek.nl, geraadpleegd augustus 2020.
3. www.bcfi.be, geraadpleegd augustus 2020.
4. Voorzorgen bij patiënten die clozapine gebruiken via www.nhg.org, geraadpleegd augustus 2020.
5. Verenso-richtlijn Probleemgedrag bij dementie via www.verenso.nl.
6. www.farmacotherapeutischkompas.nl, geraadpleegd augustus 2020.
7. Richtlijn voor het gebruik van clozapine, Clozapine Plus Werkgroep , geraadpleegd augustus 2020.
8. Richtlijn Schizofrenie, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, geraadpleegd augustus 2020.

Je kon dit artikel lezen omdat je een abonnement hebt op Nursing