Nursing Challenge: fentanyl-pleisters

Fentanyl is een krachtig opioïd, dat bij voorkeur wordt toegediend via een transdermale pleister. Waar let je op bij patiënten die fentanyl-pleisters gebruiken? Maak de toets en verdien een accreditatiepunt.

Dit artikel is verschenen in Nursing-magazine februari 2018

In deze Challenge over fentanyl-pleisters leer je:

wat de verpleegkundige aandachtspunten zijn bij het gebruik van fentanylpleisters
wat je moet doen bij praktische problemen, zoals het loslaten van de pleister
welke voorlichting je de patiënt moet geven

De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.

tekst artikel: Nienke Berends, Brenda Dijkslag-Kluijver
toets: Anna-Marie Mollink

1. Is het bevestigen van een fentanyl-pleister officieel een handeling voorbehouden voor verpleegkundigen?

Nee, het aanbrengen van een transdermale fentanylpleister is geen voorbehouden verpleegkundige handeling. Patiënten in de thuiszorg kunnen de pleister zelfs zelfstandig aanbrengen. De patiënt moet echter beschikken over voldoende kennis over de voor- en nadelen, evenals belangrijke praktische aandachtspunten bij het gebruik van dit product. Daarover meer in dit artikel.

2. Waar let ik op bij het aanbrengen?

Je brengt de pleister bij voorkeur aan op een plaats waar de huid niet plooit bij beweging, zoals op de rug, de borststreek, arm of bovenbeen. Een vlakke, niet-behaarde plaats geniet de voorkeur. Zorg ervoor dat het huidoppervlak schoon, droog, vetvrij en ongeschonden is. Het gebruik van zeep, lichaamscrème of olie vóór het plakken is af te raden; dit kan ervoor zorgen dat de pleister sneller loslaat. Ook vooraf scheren van de huid is niet wenselijk: dit kan de huid beschadigen. Druk de pleister met de palm van de hand stevig aan gedurende dertig seconden. De pleister is waterbestendig, waardoor de patiënt de pleister niet hoeft te verwijderen bij het douchen. Je kunt als extra bescherming een doorzichtige kleefpleister over de pleister plakken, om loslating te voorkomen.¹ Noteer verder dag en tijdstip van applicatie op de pleister, als reminder voor patiënt en verpleegkundige om de pleister tijdig te vervangen. De datum op een pleister is overigens geen vervanging van het aftekenen op een eventuele toedienlijst!

De werkingsduur van transdermale pleisters verschilt per producttype. Een Durogesic®-pleister (met fentanyl) is drie dagen werkzaam en moet na 72 uur worden vervangen. De daarop lijkende Transtec®-pleister (met buprenorfine) heeft een werkingsduur van 96 uur en hoeft slechts om de vier dagen vervangen te worden.

Omdat een transdermale pleister een reservehoeveelheid opioïd bevat, zal de pleister na het verstrijken van de werkingstijd nog een zekere dosis afgeven. Breng je een nieuwe pleister aan zonder de voorgaande pleister te verwijderen, dan bestaat het risico op overdosering. Breng iedere nieuwe pleister aan op een nieuwe lichaamszone, zodat de huid in tussentijd kan herstellen. Wacht minstens een week alvorens een pleister op dezelfde plaats te plakken. Indien de patiënt na het verwijderen van de pleister last heeft van huidirritatie, roodheid en jeuk, kan helende corticosteroïdencrème de huid vlugger herstellen. Adviseer de crème dun en niet te frequent te smeren en open wonden te vermijden. De roodheid kan ook worden veroorzaakt door een allergie, houd daar rekening mee. Houd niet-gebruikte én gebruikte pleisters steeds buiten het bereik van kinderen.Soms plakken patiënten hun pleister op de exacte plaats van de pijn. Dit hoeft niet. Op de plaats waar de pleister is aangebracht, ontstaat geleidelijk een voorraad van het geneesmiddel in de huid. Via de onderliggende bloedvaten komt het geneesmiddel terecht in het centraal zenuwstelsel en in het centrum waar de pijn ontstaat.

3. Wat moet ik doen als de pleister loskomt van de huid?

De werking van de pleister is sterk afhankelijk van een goede hechting op de huid. Verwijder een pleister onmiddellijk bij loslating van de rand(en) en vervang hem door een nieuwe pleister. Pas het wisselschema aan gebaseerd op de nieuwe pleister en de werkingsduur van het gekozen product. Belangrijk is de patiënt duidelijk te informeren over het veilig omgaan met gebruikte pleisters. Adviseer de patiënt om na gebruik de pleister dubbel te vouwen (met de plakkende kant naar binnen). Gebruikte en ongebruikte pleisters moeten aan de (ziekenhuis)apotheek worden terugbezorgd of worden weggegooid bij het klein chemisch afval.¹

4. Wat als ik vergeten ben de pleister te verwisselen?

Verwijder de pleister zo snel mogelijk en plak een nieuwe pleister op een andere lichaamszone. Pas het wisselschema aan, gebaseerd op de nieuwe pleister. Plak nooit een extra pleister om de vergeten pleister te compenseren; dit kan zorgen voor overdosering.

5. Mag de patiënt zich blootstellen aan de zon of hoge temperaturen (warm bad, sauna, zonnebank)?

Overdreven warmte veroorzaakt een snellere verspreiding van het product. Langdurige blootstelling aan warmte is daarom niet wenselijk. Vermijd baden in water > 37 °C en een langdurige blootstelling van de pleister aan de zon of warmte. Douchen mag wel, maar niet te warm en niet te lang. Probeer het wisselen van de pleister rond het douchen te plannen: pleister eraf, douchen, wachten tot de huid weer de normale temperatuur heeft, nieuwe pleister erop.

6. Wat te doen bij koorts?

Een hoge lichaamstemperatuur kan zorgen voor een snellere opname van het geneesmiddel, wat de werkingsduur van de pleister verkort. Observeer de patiënt met koorts steeds op mogelijke bijwerkingen (ademhalingsdepressie, slaperigheid).

7. Mag de patiënt alcohol drinken?

Adviseer de patiënt om tijdens het gebruik van de pleister geen of beperkt alcohol te drinken. Alcohol kan de effecten van het geneesmiddel in de pleister versterken. Het versterkt bovendien het remmende effect van fentanyl op de lichaamsreflexen van de patiënt.

8. Mag de patiënt autorijden?

Bij de initiële opstart van de behandeling én bij een dosisverhoging, mag de patiënt twee weken niet autorijden. Dat heeft te maken met mogelijke sufheid, verwardheid en duizeligheid die reflexen en concentratie verminderen, met mogelijk gevaarlijke situaties tot gevolg. De arts of apotheker adviseert de patiënt hierover.

9. Kan verslaving optreden?

Studies over het gebruik van fentanylpreparaten geven aan dat bij deze middelen een kans op verslaving bestaat (ongeveer 8%). Echter: dit verslavings- of afhankelijkheidsprobleem treedt ook op bij andere typen opioïden. Zorgvuldige analyse van de indicatie(s), goede selectie van de toedieningsvorm en dosering, en deskundige begeleiding van de patiënt zijn dan ook zeer belangrijk. Ook start en afbouw van een behandeling met fentanyl moet onder intensieve medische begeleiding plaatsvinden.^{2, 3, 4}

Meer punten verdienen?
Maak ook de andere Nursing Challenge toetsen, bijvoorbeeld over nadroparine (‘Fraxiparine’), haloperidol of omeprazol.

10. Mag je de pleisters knippen?

Als de arts het nodig vindt om de gebruikte dosis zeer langzaam op of af te bouwen, mag je de pleister halveren. Als het een matrixpleister is, dan mag je deze knippen omdat het geneesmiddel gelijkmatig verdeeld is. In een reservoirpleister daarentegen niet, met als gevolg dat deze niet geknipt mag worden. Haal de pleister uit de verpakking met het omzakje er nog omheen. Een matrixpleister is overal even dik, een reservoirpleister is vaak iets dikker in het midden.

Over fentanyl en toediening
De kracht van 100 microgram (0,1 mg) fentanyl transdermaal staat gelijk aan die van 10 milligram morfine oraal. Fentanyl heeft dus op gewichtsbasis een veel sterkere werking dan morfine. Artsen schrijven fentanyl voor ter behandeling van ernstige pijnklachten zoals postoperatieve pijn, koliekpijn, of pijn bij oncologische aandoeningen.

De werkzaamheid van fentanyl gaat gedeeltelijk verloren door het ‘first-passeffect’ (passage van het product in de lever). Om dit first-pass-effect te vermijden, zijn toedieningsvormen ontwikkeld waarbij het middel de lever niet passeert. De meest bekende zijn injecties, transdermale pleisters, sublinguale of buccale tabletten en nasale sprays.

Dit artikel is op feitelijke onjuistheden gecheckt door Eva Goossens en Ive Verbeeck (Think4Nurses), Renilde Vandensande (verpleegkundig pijnspecialist en lid van het Algologisch Support team te UZ Leuven), Marion Giesberts (pijnexpert en verpleegkundig onderzoeker Hogeschool Arnhem en Nijmegen), Paul Vogelaar (verpleegkundig consulent palliatieve zorg), Eric de Roode (verpleegkundig specialist pijnbestrijding) en Annemieke Horikx (apotheker bij de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie).

Noten

BCFI vzw, 2017. (online). www.bcfi.be/nl/chapters/9?frag=6601&view=pvt&vmp_group=12526 . (Geraadpleegd op 13 november 2017).
Ballantyne J, Kalso E, Stannard C. (2016) WHO analgesic ladder: a good concept gone astray. BMJ (https://doi.org/10.1136/bmj.i20.)
Ray WA, Chung CP, Murray KT, et al. (2016). Prescription of long-acting opioids and mortality in patients with chronic non-cancer pain. JAMA, 315 (22), 2415-23 (https://doi.org/10.1001/jama.2016.7789).
RIZIV. Pijnstillers: opvallende stijging van het verbruik van 5 opioïden, 22 september 2017. (online). www.riziv.fgov.be/nl/pers/Paginas/opioden-opvallende-stijging.aspx#.Whrp5bZx-MI. (Geraadpleegd op maandag 13 november 2017).

BCFI. Folia pharmacotherapeutica, opioïden bij de behandeling van chronische niet-kankerpijn, september 2016. www.bcfi.be/folia_pdfs/NL/P43N09.pdf (Geraadpleegd op 13 november 2017).
Toets je kennis

Zoek je verdieping in je vak? Doe dan mee aan de Nursing Challenge: online kennistoetsen over twee vakinhoudelijke artikelen.

Hoe werkt het?

Iedere maand verschijnen in Nursing magazine twee artikelen, waaraan een online kennistoets is verbonden

Het gaat om een artikel over een verpleegkundig onderwerp en een medicijnartikel

Toetsen (en artikelen) staan online op www.nursing.nl/challenge, en zijn alleen beschikbaar voor abonnees

Per toets verdien je één of twee accreditatiepunten

Per jaar kun je 33 accreditatiepunten verdienen (Nursing verschijnt 11 keer per jaar)

Win leuke prijzen!

Per maand wordt onder alle deelnemers een goodiebag verloot

Aan het eind van het jaar winnen de vijf beste deelnemers mooie prijzen

De winnaars worden elke maand online bekendgemaakt

Voorbeeldvraag fentanylpleisters

Voor fentanyl zijn meerdere toedieningsvormen ontwikkeld, omdat door het ‘first-pass-effect’ een deel van de werking van oraal toegediende fentanyl verloren gaat. Wat wordt bedoeld met het ‘first-pass-effect’? Geef één antwoord.

A Fentanyl werkt erg snel, maar kort
B De passage langs maag-darmkanaal
C De leverpassage
D De gelijkmatige afgifte van medicatie
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.

Challenge Pijn

Nursing Challenge: fentanyl-pleisters

Dit artikel is verschenen in Nursing-magazine februari 2018