Maagzuurremmers zoals omeprazol staan al jaren in de top-5 van de meest voorgeschreven geneesmiddelen. Waar let je op?
Dit artikel is verschenen in Nursing-magazine juni 2018
In deze Challenge over omeprazol leer je:
1 wat het juiste gebruik van omeprazol is
2 wat de bijwerkingen zijn op korte en lange termijn
3 wat de belangrijkste interacties zijn
4 wanneer de patiënt omeprazol dient in te nemen
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.
illustratie: Bernet Ragetli
toets: Anna-Marie Mollink
De maagbeschermer omeprazol (Losec®, Losecosan® (NL), Omecat® (NL), Sedacid®(B), Acidcare® (B)) behoort tot de groep protonpompremmers (proton pump inhibitor, PPI), net als esomeprazol, lansoprazol, pantoprazol, en rabeprazol. Deze middelen verminderen de secretie van maagzuur door remming van het enzym H+/K+-ATP-ase, de protonpomp, in de pariëtale cellen in het maagslijmvlies.2
Er zijn subtiele verschillen tussen deze middelen wat betreft het bijwerkingenprofiel, interacties met andere geneesmiddelen en indicaties. Ook werkt rabeprazol wat langer dan de andere PPI’s. Omdat omeprazol het meest wordt voorgeschreven richt dit artikel zich daarop.
1 Wat zijn de indicaties voor omeprazol?
Soms krijgt iemand die pancreasenzymen gebruikt ook een PPI voorgeschreven. Doordat deze de zuurgraad in de darm iets verlaagt, komt de inhoud van de capsules met pancreasenzymen meer gelijkmatig vrij. De effectiviteit is daardoor groter. Bij een eerste episode van maagklachten zijn PPI geen eerste keuze, dat zijn antacida, zoals magnesiumhydroxide tabletten en Antagel®, en H2-antagonisten zoals ranitidine. De patiënt start met het meest eenvoudige middel met de minste interacties en bijwerkingen, ook wel ‘step-up-beleid’ genoemd. Dit beperkt het chronisch gebruik van zuurremmers met potentieel ernstige bijwerkingen.
Langdurig gebruik van omeprazol leidt soms tot vitamine B12-deficiëntie
2 Hoe wordt het gebruikt?
De dosering voor omeprazol is in de meeste gevallen 1dd 20mg, bij onvoldoende effect te verhogen tot 1dd 40mg. Als de patiënt omeprazol voor maagklachten gebruikt, dan nemen de symptomen meestal binnen enkele dagen af.4
Omeprazol kan op elk moment van de dag worden ingenomen. Bij een eenmaal daagse dosering is dat meestal ’s morgens. Innemen van een PPI op een nuchtere maag – zoals de bijsluiter van pantoprazol meldt – is volgens Nederlandse bronnen niet nodig. Op een nuchtere maag wordt het middel hooguit wat sneller opgenomen.2 In Vlaanderen raadt men wel aan het middel 20 minuten voor het ontbijt in te nemen. Hoe langer de patiënt nuchter is, hoe beter het werkt.7
3 Mag je de tabletten kauwen?
Zowel de tabletten als de capsules moeten in hun geheel worden doorgeslikt. Als dat niet lukt, laat dan het tablet in een half glas water uiteenvallen. De capsules kun je openmaken en de korrels oplossen in water, yoghurt of vruchtensap. De korrels mogen niet geplet of fijngekauwd worden.5
4 Hoe lang moet het worden gebruikt?
Hoe lang iemand omeprazol moet gebruiken hangt af van de indicatie. Een maagzweer of zweer in de twaalfvingerige darm en reflux-oesofagitis kunnen in vier tot acht weken genezen. Als na enkele weken, en na ophogen van de dosering, de klachten niet zijn verdwenen, is verder onderzoek nodig naar de oorzaak van de klachten.
Bij de meeste indicaties moet omeprazol dagelijks worden ingenomen, onder andere als maagbeschermer bij chronisch gebruik van een NSAID of acetylsalicylzuur in antitrombotische dosering, als behandeling/preventie van een gastro-intestinale ulcus of als behandeling/preventie van een reflux-oesofagitis. Bij gebruik als profylaxe tegen maagklachten door een NSAID of acetylsalicylzuur slikt de patiënt het zo lang als hij het andere geneesmiddel gebruikt.3
Bij zo nodig gebruik van een NSAID is omeprazol alleen nodig op de dagen dat de patiënt het NSAID neemt.4 Ook bij 2 of 3dd NSAID, is omeprazol 1dd voldoende. Vanwege de soms ernstige bijwerkingen (zie volgende vraag) van protonpompremmers is het belangrijk regelmatig het gebruik te evalueren.6
5 Wat zijn mogelijke bijwerkingen?
Maagdarmklachten, duizeligheid en hoofdpijn komen vaak voor bij gebruik van omeprazol. Soms kunnen ook overgevoeligheidsreacties optreden, zoals huiduitslag of een anafylactische shock. Stop dan direct het gebruik. De patiënt mag omeprazol daarna niet meer gebruiken.
Langdurig gebruik van omeprazol leidt soms tot vitamine B12-deficiëntie. Vitamine B12 is aan eiwitten gebonden als het met voedsel het lichaam binnenkomt. In de maag maakt pepsine vitamine B12 vrij van eiwit. Omeprazol verhoogt de pH in de maag en inactiveert zo het pepsine. Daardoor neemt de opname van vitamine B12 af. Bij langdurig gebruik van omeprazol is regelmatige controle van de vitamine B12-spiegel aan te raden.2
Gebruik van omeprazol langer dan een jaar kan leiden tot een tekort aan magnesium. Dit komt waarschijnlijk door een verminderde opname van magnesium. Een lage magnesiumconcentratie in het bloed kan resulteren in ernstige bijwerkingen, zoals convulsies en hartritmestoornissen. Controle van de magnesiumspiegel wordt echter alleen aangeraden bij de combinatie van omeprazol met digoxine of diuretica.4
Het is nog niet duidelijk of omeprazol, doordat het de opname van calcium vermindert, het risico op een fractuur verhoogt.2
Door de verhoging van de pH in de maag neemt de natuurlijke bescherming tegen bacteriën en schimmels af. Het risico op gastro-intestinale infecties veroorzaakt door bacteriën zoals Salmonella, Campylobacter en Clostridium difficile, is daardoor verhoogd. Ook het risico op een Candida-infectie van de oesofagus lijkt groter te zijn.2,5
De hogere pH in de maag vermindert de opname van sommige andere geneesmiddelen
6 Kan de patiënt ineens stoppen?
Bij gebruik langer dan acht weken kan na plotseling stoppen ‘rebound’-hypersecretie van het maagzuur optreden. Tot nu toe is er echter geen bewijs dat dit ook klinisch relevant is. Toch adviseren artsen en apothekers soms om omeprazol na langdurig gebruik af te bouwen in drie weken. De dosering wordt in eerste instantie gehalveerd en na één tot twee weken om de dag gegeven. Bij een gebruiksduur korter dan acht weken kan de patiënt wel in één keer stoppen.2,3
7 Wat zijn de belangrijkste interacties?
De verhoging van de pH in de maag vermindert de opname van een aantal andere geneesmiddelen. Als iemand omeprazol gebruikt moet hij de antimycotica ketoconazol en itraconazol met een koolzuurhoudende frisdrank, zoals cola, innemen.
Omeprazol remt mogelijk de werking van clopidogrel. Of dit klinisch relevant is, is niet duidelijk. Vaak zet de arts of apotheker omeprazol uit voorzorg om naar pantoprazol, omdat omeprazol het leverenzym CYP450 2C19 remt, het enzym dat clopidogrel afbreekt. Omeprazol versterkt de werking en de bijwerkingen van hoge doseringen methotrexaat, zoals deze bij kanker worden voorgeschreven. Check in dit geval bij de arts of het echt de bedoeling is dat de patiënt deze gelijktijdig gebruikt.
Meer punten verdienen?
Maak ook de andere Nursing Challenge toetsen, bijvoorbeeld over nadroparine (‘Fraxiparine’) of haloperidol.
Verder kan omeprazol de werking van fenytoïne versterken. Dit is te merken aan visusstoornissen of slaperigheid. Stop dan met omeprazol en overleg met de arts. Ook de werking van digoxine en tacrolimus kan toenemen. De arts zal van deze middelen, vooral bij hoge doseringen omeprazol, vaker de bloedspiegels controleren.4
De patiënt mag omeprazol niet samen gebruiken met Sint-janskruid. Dit vrij verkrijgbare middel kan de werking van omeprazol verminderen.2,4,5
Dit artikel is op feitelijke onjuistheden gecheckt door apothekers Anneleen Robberechts en Joke Opsomer van de Koninklijke Apothekersvereniging van Antwerpen, en apotheker Annemieke Horikx van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie.
Geraadpleegde literatuur (maart 2018)