Domperidon en metoclopramide zijn dopamine-antagonisten. Ze onderdrukken misselijkheid en braken, en bevorderen de maagontlediging. Maak de toets en verdien een accreditatiepunt.
In deze Challenge over anti-emetica (dopamine-antagonisten) leer je:
1 Wat de werking is van domperidon en metoclopramide
2 Wat de belangrijkste bijwerkingen zijn
3 Wanneer domperidon en metoclopramide niet mogen worden gebruikt
4 Welke interacties er spelen bij deze middelen
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.
tekst artikel: Linda de Graaf
illustratie: Bernet Ragetli
toets: Anna-Marie Mollink
Domperidon (Motilium®) en metoclopramide (Primperan®) zijn anti-emetica. In België is ook de dopamine-antagonist alizapride (Litican®, zie kader) op de markt.
1 Wat zijn de indicaties voor domperidon en metoclopramide?
Domperidon en metoclopramide worden gebruikt bij de behandeling van misselijkheid en braken.1 Domperidon wordt – off label – ook gebruikt bij functionele maagklachten, als een protonpompremmer (zoals omeprazol) niet effectief is. En soms zelfs om de productie van moedermelk te stimuleren.1
2 Hoe komt de werking tot stand?
Domperidon en metoclopramide zijn dopamine-antagonisten. Hun anti-emetisch effect komt waarschijnlijk tot stand door het blokkeren van dopaminereceptoren in de maag, maar vooral die in de chemoreceptortriggerzone (CTZ, zie kader).1 De dopamine die normaal op de receptoren zit en het braken veroorzaakt, kan dan niet meer op de receptoren inwerken. Domperidon en metoclopramide versnellen de maagontlediging en verhogen de druk op de slokdarmsfincter.1
3 Wat is de dosering?
Om de bijwerkingen te minimaliseren gelden voor zowel domperidon als metoclopramide strikte doseringsadviezen.2
De dosering domperidon voor de behandeling van misselijkheid en braken is maximaal 3dd 10mg (volwassenen en kinderen vanaf 35 kg). De behandelingsduur is maximaal 1 week, vanwege het risico op cardiale bijwerkingen. Bij onvoldoende effect bij misselijkheid en braken in de palliatieve fase of na chemotherapie mag 4dd 10mg domperidon worden gebruikt.
De dosering metoclopramide bij misselijkheid en braken is maximaal 3dd 10mg (volwassenen), gedurende maximaal 5 dagen. Houd tussen twee doses een interval van minimaal zes uur aan om de kans op bijwerkingen zo klein mogelijk te houden.
Domperidon werkt na 15-30 minuten. Metoclopramide werkt na 30-60 minuten.1
4 Welke bijwerkingen hebben deze middelen?
Domperidon kan het QTc-interval op het ECG verlengen. Het gebruik van domperidon is in verband gebracht met een verhoogd risico op ernstige aritmieën en plotselinge hartdood. Vooral bij dagdoseringen hoger dan 30mg en bij patiënten ouder dan 60 jaar. Waarschuw daarom direct de arts bij plotselinge duizelingen of bewustzijnsverlies.3 Regelmatig voorkomende bijwerkingen van domperidon zijn een droge mond, diarree, hoofdpijn, duizeligheid en slaperigheid.1 Heeft de patiënt hier na een paar dagen nog last van, overleg dan met de arts.3 Dat geldt ook bij bewegingsstoornissen, die vooral bij jonge kinderen voorkomen. Verder kunnen darmkrampen optreden. Deze gaan vaak vanzelf over.
Domperidon en metoclopramide versnellen de maagontlediging en verhogen de druk op de slokdarmsfincter
Bij gebruik van metoclopramide treedt regelmatig slaperigheid op. Ook bij dit middel zien we soms bewegingsstoornissen, vooral aan het begin van de behandeling, bij hoge doseringen, bij langdurig gebruik en bij kinderen en jongvolwassenen.1,3 Diarree komt eveneens regelmatig voor. In zeldzame gevallen kunnen convulsies opreden. Waarschuw in al deze gevallen de arts. Vooral na intraveneuze toediening kan ook metoclopramide tot hartritmestoornissen leiden.1
Zowel bij metoclopramide als bij domperidon kan de prolactinespiegel stijgen. Dat kan leiden tot amenorroe (uitblijven van de menstruatie), maar ook tot gynaecomastie (borstvorming bij mannen) en galactorroe (afscheiding van vocht of melk uit de borst(en)). Deze verschijnselen verdwijnen enkele dagen na stoppen.
Overgevoeligheidsreacties voor zowel metoclopramide als domperidon komen voor, bijvoorbeeld huiduitslag. Waarschuw direct de arts bij verschijnselen van ernstige overgevoeligheidsreacties, zoals benauwdheid, een gezwollen gezicht of anafylaxie.1
5 Welke relevante interacties zijn er?
Metoclopramide gaat de werking van dopaminerge middelen, zoals parkinsonmedicatie, tegen. De arts zal deze combinatie daarom meestal vermijden. Domperidon kan wel worden gegeven bij braken bij een parkinsonpatiënt. In tegenstelling tot metoclopramide passeert domperidon de bloedhersenbarrière niet.1
Het braakcentrum
Braken wordt op gang gebracht door het braakcentrum, dat in het verlengde ruggenmerg in de hersenstam ligt. Het braakcentrum ontvangt signalen vanuit de chemoreceptortriggerzone (CTZ) en de nervus vagus. Ook het evenwichtsorgaan stuurt signalen naar het braakcentrum. Prikkelen van receptoren in maag, darm, lever en peritoneum kan via de nervus vagus eveneens het braakcentrum activeren.
De CTZ heeft deze naam gekregen omdat dit gebied uitsluitend geprikkeld lijkt te worden door chemische stoffen. Zoals bijvoorbeeld opioïden. Misselijkheid is dan ook een veel voorkomende bijwerking van deze pijnstillers.5
Het risico op hartritmestoornissen is groter bij gelijktijdig gebruik van domperidon met andere middelen die hartritmestoornissen kunnen veroorzaken. Bijvoorbeeld bepaalde anti-aritmica, bepaalde antipsychotica, sommige antidepressiva en een aantal antibiotica. Ook ritonavir remt de afbraak van domperidon.1,2
Onder andere de SSRI (selectieve serotonineheropnameremmers) fluoxetine en paroxetine remmen de afbraak van metoclopramide. De kans op bijwerkingen is daardoor groter. Combineren van metoclopramide met een SSRI vergroot bovendien de kans op bewegingsstoornissen. Metoclopramide verlaagt de bloedspiegel van digoxine en verhoogt die van ciclosporine. De arts zal dan meestal de bloedspiegel controleren.1,2
6 Wanneer mogen domperidon en metoclopramide niet worden gebruikt?
Mensen met een verlengd QT-interval mogen domperidon niet gebruiken.3 Ook bij een elektrolytstoornis of bradycardie is er een hoger risico op cardiale bijwerkingen.1 Andere contra-indicaties voor het gebruik van domperidon zijn overgevoeligheid, een prolactinoom en ernstige leverfunctiestoornissen.1
Metoclopramide verlaagt de bloedspiegel van digoxine en verhoogt die van ciclosporine
Metoclopramide mag niet worden gebruikt door kinderen jonger dan 1 jaar, omdat zij een grotere kans hebben op bewegingsstoornissen. Van 1 tot 18 jaar is metoclopramide geen middel van eerste keuze. Andere contra-indicaties voor metoclopramide zijn overgevoeligheid, een aangeboren lang QT-interval, epilepsie en de ziekte van Parkinson.
Zowel domperidon als metoclopramide kan beter niet worden gebruikt bij een gastro-intestinale bloeding of perforatie, of bij een mechanische obstructie waarbij stimulering van de gastro-intestinale motiliteit een risico is.1
Meer punten verdienen?
Maak ook de andere Nursing Challenge toetsen, bijvoorbeeld over omeprazol of haloperidol.
7 Welke andere anti-emetica zijn er?
Granisetron (Kytril®, Sancuso®) en ondansetron (Zofran®) onderdrukken misselijkheid en braken door blokkade van serotoninereceptoren op de afferente vagale zenuwen, in de CTZ en in het braakcentrum. Ondansetron en granisetron worden vooral gebruikt bij misselijkheid en braken na chemo- of radiotherapie, na een operatie of bij onvoldoende effect van andere anti-emetica. 1
Aprepitant (Emend®) en fosaprepitant (Ivemend®) onderdrukken misselijkheid en braken door het blokkeren van de neurokininereceptoren. Deze receptoren spelen een rol bij de prikkeling van het braakcentrum.2 Ook bepaalde corticosteroïden (dexamethason), antihistaminica (cyclizine, meclozine en pyridoxine) en antipsychotica (haloperidol) hebben een anti-emetisch effect.2 Scopolamine (Scopoderm®) blokkeert de werking van de neurotransmitter acetylcholine. In een pleister wordt dit middel ingezet bij reisziekte.2
Geraadpleegde literatuur
1. https://kennisbank.knmp.nl/, geraadpleegd juni 2018.
2. Farmacotherapeutisch Kompas via www.farmacotherapeutischkompas.nl, geraadpleegd juni 2018.
3. www.apotheek.nl, geraadpleegd juni 2018.
4. Richtlijn misselijkheid en braken via www.oncoline.nl, geraadpleegd juni 2018.
5. NHG Behandelrichtlijn misselijkheid en braken door gastro-enteritis via www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/nhg-behandelrichtlijn_misselijkheid_en_braken_door_gastro-enteritis.pdf, geraadpleegd juni 2018.
6. Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie (BCFI), www.bcfi.be, zoek op ‘alizapride’. Geraadpleegd juni 2018.
Misselijkheid door gastro-enteritis
Misselijkheid en braken door een gastro-enteritis gaan meestal vanzelf over. Vooral ouderen en kinderen jonger dan twee jaar hebben een verhoogd risico op uitdroging. Dan is behandeling met ORS nodig. Behandeling met anti-emetica bij ongecompliceerde misselijkheid of braken bij kinderen wordt afgeraden. Ook bij volwassenen worden anti-emetica bij gastro-enteritis niet geadviseerd. De effectiviteit is niet voldoende aangetoond.5
Alizapride
In België is een derde dopamine-antagonist op de markt: alizapride (Litican®). Het wordt gebruikt bij misselijkheid en braken, vooral na een ingreep en na chemotherapie of bestraling. De aanbevolen dosering is 3dd 1 of 2 tabletten van 50mg, voor de maaltijd. Alizapride mag niet langer dan een week worden gebruikt.
Voor het middel gelden globaal dezelfde contra-indicaties en interacties als voor domperidon en metoclopramide, omdat het werkingsmechanisme hetzelfde is. Alizapride heeft echter geen effect op het QT-interval. Alizapride kan wel (orthostatische) hypotensie veroorzaken. Bij gelijktijdig gebruik van antihypertensiva kan deze orthostase verergeren, of kan juist een extra hypertensief effect optreden. Combinatie met alcohol wordt afgeraden vanwege het extra versuffende effect.6
Toets je kennis
Zoek je verdieping in je vak, doe dan mee aan de Nursing Challenge: online kennistoetsen over vakinhoudelijke artikelen
Hoe het werkt
-
Iedere maand verschijnen in Nursing magazine en op Nursing.nl twee artikelen waaraan een kennistoets is verbonden: een artikel over een verpleegkundig onderwerp en een medicijnartikel
-
Slaag je eerste toets verdien je 2 accreditatiepunten en met de tweede (het medicijnartikel) 1. Per jaar kun je dus 33 accreditatiepunten verdienen (Nursing verschijnt 11 keer per jaar)
-
Alle toetsen staan online op www.nursing.nl/challenge
Win leuke prijzen!
-
Per maand wordt onder alle deelnemers een goodiebag verloot
-
Aan het eind van het jaar winnen de vijf beste deelnemers mooie prijzen
-
De winnaars worden elke maand online bekendgemaakt
Voorbeeldvraag anti-emetica
Anti-emetica kunnen allerlei bijwerkingen hebben, zoals slaperigheid, diarree, droge mond en bewegingsstoornissen. Welk anti-emeticum heeft een grote invloed op het QTc-interval?
A Alizapride
B Metoclopramide
C Domperidon
De toets bij dit artikel is niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven gewoon geldig.