Gezonde urine is bijna geurloos en heeft de kleur van stro. Of, voor de kenners: die van een blond biertje. Veranderingen in de kleur of geur van urine kunnen allerlei oorzaken hebben. Wanneer moet je niet-pluisgevoel aanslaan?
In deze Challenge over observeren van urine leer je:
1 de kleur van urine te interpreteren
2 de geur van urine te interpreteren
3 door observatie van de urine mogelijke ziektebeelden te herkennen
4 wat de achtergrond is van veel voorkomende urine- en bloedonderzoeken
Per 1 januari 2023 is de toets bij dit artikel niet meer beschikbaar. Eerder behaalde accreditatiepunten blijven na 1 januari gewoon geldig.
toets: Anna-Marie Mollink
illustratie: Wijtze Valkema
1 Kleurloze urine
Wat zie je en wat is de oorzaak?
Normaal gesproken is urine strogeel van kleur. Als je patiënt veel vocht binnen krijgt, kan de urine lichtgeel tot vrijwel kleurloos worden. In de meeste gevallen is dat normaal: de urine is sterk verdund door het vele vocht en bevat daardoor simpelweg een lage concentratie nierkleurstoffen (urochroom). Er is dan vaak sprake van veel urineproductie.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Heeft je patiënt diabetes mellitus type 1 of 2? Mogelijk is hij niet goed ingesteld op de medicijnen en moet de medicatie – bijvoorbeeld insuline of metformine – aangepast worden. In heel zeldzame gevallen kan sprake zijn van diabetes insipidus (DI). Bij DI zijn de nieren niet in staat om vocht vast te houden en dus de urine te concentreren door een tekort aan het antidiuretisch hormoon (ADH) ofwel vasopressine.
Wanneer gaan er alarmbellen rinkelen?
Veel plassen, voortdurend dorst hebben en veel water drinken kunnen wijzen op diabetes mellitus type 1 of 2 of, als de patiënt de diagnose al heeft, een slecht ingestelde diabetes mellitus type 1 of 2. In het geval van diabetes insipidus moet je patiënt extreem veel plassen: 4 tot 15 liter per dag. Er zal dan sprake zijn van een continu dorstgevoel. Het grootste gevaar is dan uitdroging.
Wat doe je?
Vraag of de patiënt meer drinkt dan normaal, of het dorstgevoel sterker is geworden en of er gewichtsverlies is opgetreden: deze symptomen kunnen wijzen op diabetes mellitus type 1. In dat geval is bloed- en urineonderzoek nodig. Bij het stellen van de diagnose DI wordt onder meer een dorstproef gedaan. De patiënt mag gedurende zes tot acht uur niets drinken. Daarna wordt gekeken of de hoeveelheid urine afneemt – bij DI gebeurt dit namelijk niet. Overleg bij bovenstaande symptomen altijd met de behandelend arts.
2 Donkergele, bruine of zwarte urine
Wat zie je en wat is de oorzaak?
De urine is donkergeel of amberkleurig. Een donkergekleurde plas betekent meestal dat de patiënt weinig gedronken heeft de dag ervoor of veel heeft getranspireerd, bijvoorbeeld na het sporten: de urine is dan geconcentreerder en bevat dus meer urochroom. Ook ochtendurine is geconcentreerder en dus donkerder van kleur omdat je ’s nachts weinig drinkt en veel transpireert. Mensen die vitamine B-pillen als voedingssupplement slikken, kunnen een felgele urine hebben.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Het uitscheiden van bilirubine – een stof die vrijkomt bij de afbraak van hemoglobine – wijst soms op een leveraandoening. Is de urine zo donker als bockbier of cola, denk dan aan geblokkeerde galwegen door galstenen, een ontsteking of een tumor (alvleesklierkanker!) of aan een acute hepatitis B. Ook kunnen sikkelcelanemie en de stofwisselingsziekte porfyrie de boosdoeners zijn.
Lijkt de urine op cola, dan kunnen de galwegen geblokkeerd zijn
Medicijnen kunnen de urine ook donkerder kleuren, zoals ijzerzouten (bijvoorbeeld ferrochloride) en levodopa bij de ziekte van Parkinson. Ruikt de urine naar ontlasting, dan kan er sprake zijn van een fistel tussen de blaas en de darm. Bacteriën uit de darm komen dan in de blaas terecht en zorgen voor de kenmerkende ontlastingsgeur. Zwarte urine betekent meestal dat er melanine wordt uitgescheiden via de urine en komt bijvoorbeeld voor wanneer iemand melanomen heeft.
Wanneer gaan er alarmbellen rinkelen?
Blijft de urine ook na het aanvullen van vocht bruin, dan is er mogelijk sprake van een onderliggende ziekte zoals hierboven genoemd.
Wat doe je?
Vraag je patiënt of de bruine kleur eenmalig optrad of dat de kleur blijvend bruin is, ook na het innemen van voldoende vocht (1,5 tot 2 liter per dag). Blijft de urine bruin, dan is altijd onderzoek nodig door de arts.
3 Roze, rode of paarse urine
Wat zie je en wat is de oorzaak?
De urine is lichtroze, helder rood of zelfs zo donkerrood als rode wijn. In de meeste gevallen is voeding de oorzaak: rode bietjes, bramen en rabarber kunnen de urine roze of rood kleuren. Soms wijst een roze- of roodgekleurde urine op hematurie: bloed in de urine. Nierstenen, nierbekkenontsteking, een urineweginfectie, een niercyste, een blaastumor of sikkelcelanemie kunnen de oorzaak zijn.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Ook sommige medicijnen kunnen de urine roze of rood doen verkleuren. Voorbeelden zijn het antibioticum rifampicine, de pijnstiller ibuprofen, levodopa bij Parkinson, het antipsychoticum thioridazine en het intraveneus anestheticum propofol.
Zwarte urine betekent meestal dat de urine melanine bevat, bijvoorbeeld bij melanomen
Wanneer gaan er alarmbellen rinkelen?
Heeft de patiënt niets gegeten wat de rode urine kan verklaren, en is er geen menstruatie of bloeding uit de vagina, dan is er waarschijnlijk sprake van bloed in de urine. Dit is altijd reden voor onderzoek. Heeft je patiënt ook (hoge) koorts? Mogelijk is er sprake van een forse urineweginfectie of een nierbekkenontsteking. Bloed kleurt de urine niet altijd rood, soms is de urine eerder bruin.
Wat doe je?
Bij bloed in de urine en hoge koorts is direct onderzoek door een arts noodzakelijk. Bij pijnloze hematurie is het van belang dat de uroloog of verpleegkundig specialist urologie op korte termijn – bij voorkeur binnen een week – een cystoscopie (kijkonderzoek in de blaas) uitvoert vanwege de kans op een blaastumor.
Feces in geuren en kleuren
Lees ook het artikel ‘Observeren van feces’ over oorzaken en aandachtspunten bij ontkleurde ontlasting, groene/gele, rode en zwarte ontlasting.
4 Groene of blauwe urine
Wat zie je en wat is de oorzaak?
De urine is groenig of blauwig. Ruik je een duidelijke zwavelgeur, dan heeft je patiënt in de meeste gevallen asperges gegeten. Maar ook een urineweginfectie met pseudomonas, hoewel zeldzaam, kan een groenachtige, stinkende urine veroorzaken.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Sommige medicijnen kunnen de urine groen of blauw kleuren. De bekendste zijn: antibiotica uit de sulfonamidengroep, het tricyclische antidepressivum amitriptyline, het NSAID indometacine dat soms bij reuma is geïndiceerd, de maagzuurremmer cimetidine en het diureticum triamtereen. Ook sildenafil (beter bekend als Viagra®) dat soms bij erectiestoornissen wordt voorgeschreven, kan deze verkleuring van de urine veroorzaken.
Wanneer gaan er alarmbellen rinkelen?
Denk je aan een urineweginfectie, let dan extra op bij mannen, ouderen, zwangeren, patiënten met diabetes mellitus of met een verminderde weerstand, afwijkingen aan de nieren of urinewegen, neurologische blaasstoornissen of een verblijfskatheter, en kinderen onder de 12 jaar. Bij deze groepen wordt een urineweginfectie in principe als gecompliceerd gezien, vanwege een verhoogde kans op ernstige complicaties zoals een urosepsis en een delier. Bij patiënten die niet tot deze groepen behoren is de kans op complicaties veel lager.
Wat doe je?
Vraag je patiënt naar medicatie en voeding, bijvoorbeeld of hij asperges heeft gegeten. Soms kan dat de groenige urine verklaren. Zo niet, neem dan een urinemonster en vraag sediment en urinekweek aan, zeker als de patiënt vaker aandrang heeft, pijn heeft bij het (begin van het) urineren, kleine beetjes plast, zich ziek voelt en koorts heeft. Let op: ouderen vertonen minder vaak deze symptomen ook als ze wel een urineweginfectie hebben. Neem bij klachten van een urineweginfectie (symptomatische urineweginfectie) contact op met de behandelend arts.
Met dank aan
Ine Bauters (hoofdverpleegkundige urologie in het Jessa Ziekenhuis te Hasselt, België en bestuurslid Urobel) en Jeannette Verkerk (verpleegkundige in opleiding tot specialist/VIOS in het St. Antonius Ziekenhuis te Nieuwegein en voorzitter van V&VN Urologie Verpleegkundigen, tevens bestuurslid van de European Association of Urology Nurses).
Bronnen Troebele urine kan duiden op de aanwezigheid van debris – witte vlokken als gevolg van de aanwezigheid van witte bloedcellen – door een ontsteking of tumor. Dit verschijnsel heet ‘pyurie’ en wijst meestal op een infectie van de urinewegen. Dat kan bijvoorbeeld een blaasontsteking of nierbekkenontsteking zijn. Verder kunnen er vlokken in de urine komen als er een verblijfskatheter is geplaatst. De blaas reageert soms heftig op vreemd materiaal in het orgaan. Blaaskrampen veroorzaken dan de vlokken. Waarschuw altijd een arts bij vlokkerige urine! Er is één uitzondering: vlokkerige en troebele urine kan voorkomen en is een normaal verschijnsel na het plaatsen van een neoblaas, een nieuwe blaas gemaakt uit een stuk darm. De vlokken zijn de natuurlijke darmvlokken die bij iedereen voorkomen. Vlak na de operatie zijn er veel van dat soort vlokken: daarom wordt de blaas enkele keren gespoeld met NaCl. Ook daarna blijft de urine vaak wat vlokkerig. In de meeste gevallen kan de patiënt een urinestaal zelf in een afgesloten potje inleveren. Instrueer de patiënt om de genitaliën vooraf te wassen met een washandje met water en vervolgens het middelste deel van de eerste ochtendurine – ‘midstream’ urine – op te vangen. Zo voorkom je dat bacteriën op de huid of de geslachtsdelen in de urinestaal terechtkomen. Bouillongeur Zwavelgeur Metaalgeur Ammoniakgeur Acetongeur of appelgeur Visgeur Normale bestanddelen van de urine: Abnormale bestanddelen van de urine: Urineonderzoek: Bloedonderzoek: Hoe het werkt Iedere maand verschijnen in Nursing magazine en op Nursing.nl twee artikelen waaraan een kennistoets is verbonden: een artikel over een verpleegkundig onderwerp en een medicijnartikel Met de eerste toets verdien je 2 accreditatiepunten en met de tweede 1. Per jaar kun je dus 33 accreditatiepunten verdienen (Nursing verschijnt 11 keer per jaar) Alle toetsen staan online op www.nursing.nl/challenge Win leuke prijzen! Per maand wordt onder alle deelnemers een goodiebag verloot Aan het eind van het jaar winnen de vijf beste deelnemers mooie prijzen De winnaars worden elke maand online bekendgemaakt Veranderingen in de kleur of geur van urine kunnen allerlei oorzaken hebben. Hoe worden de nierkleurstoffen genoemd? A Bilirubine
– Kirchmann L-L, Geskes G, Groot R de, Heyningen M van, Anatomie en fysiologie van de mens, Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2018.
– Geng V, Cobussen-Boekhorst H, Farrell J, Gea-Sánchez M, Pearce I, Schwennesen T, Vahr S, Vandewinkel C. Catheterisation Indwelling catheters in adults – Urethral and Suprapubic. Vertaald door V&VN Urologie Verpleegkundigen, 2012.
– Vahr S, Cobussen-Boekhorst H, Eikenboom J, Geng V, Holroyd S, Lester M, Pearce I, Vandewinkel C. Catheterisation Urethral Intermittent in adults. Vertaald door V&VN Continentie Verpleegkundigen en Verzorgenden, 2013.
– Vereniging van Integrale Kankercentra. Richtlijn urotheelcarcinoom van de blaas (2009). www.oncoline.nl/urotheelcarcinoom-van-de-blaas
Meer punten halen?
Maak ook de andere Nursing Challenge toetsen, bijvoorbeeld over het myocardinfarct of over delier, dementie of depressie.Vlokken in de urine: wat betekent het?
Urine opvangen en observeren
Bij bedlegerige patiënten kan de urine bij mannen worden opgevangen met een condoomkatheter. Bij patiënten met een verblijfskatheter vang je de urine op uit het aanprikpunt van een schone katheterzak. In andere gevallen: vang de urine op na het wassen van de patiënt in een schuitje of een schone po (uit de pospoeler of als die niet aanwezig is, de po eerst schoonmaken met kraanwater en droogdeppen met steriel gaas).Zes geuren urine
Gezonde urine is lichtzuur en heeft een zwakke, bouillonachtige geur. Voeding (uien en knoflook bijvoorbeeld), kruiden, voedingssupplementen, onvoldoende inname van vocht en geneesmiddelen kunnen allemaal de urinegeur beïnvloeden, net als een (urineweg)infectie. Ook totale parenterale voeding (TPV) zorgt voor een onaangename, moeilijk te omschrijven, geur van de urine.
Een zwavelgeur treeft meestal op na het eten van asperges. Asparagusinezuur wordt in het lichaam omgezet in vluchtige zwavelhoudende verbindingen. Dat zorgt voor de typische aspergegeur. Niet iedereen heeft hier overigens last van. Waarschijnlijk beschikken sommige mensen niet over de enzymen om het asparagusinezuur om te zetten.
Bij suppletie van vitamine B kan de urine wat metaalachtig ruiken en felgeel, soms bijna fluorescerend geel, of donkergeel van kleur zijn. Het teveel aan vitamine B wordt via de urine uitgescheiden, met uitzondering van B6, dat in het lichaam wordt opgeslagen en bij een groot overschot perifere neuropathie kan veroorzaken.
Urine met een sterke ammoniakgeur komt vaak voor in westerse landen met een hoge vleesconsumptie, zoals Nederland en België. Het lichaam breekt aminozuren uit eiwitten af wanneer er te veel van zijn. Hierbij komt ammoniak vrij, dat de lever omzet in ureum of urea. Deze stof wordt via de urine uitgescheiden. Sporters die extra eiwitten nemen voor de opbouw van spieren hebben daarom ook vaak last van deze ammoniakgeur.
Een typische acetongeur of een zoetige, fruitige appelgeur van de urine komt soms voor bij mensen die een hoge bloedsuikerspiegel hebben, zeker bij nog ongediagnosticeerde of verkeerd ingestelde diabetes mellitus type 1 of 2. Het lichaam kan geen suikers meer uit het bloed halen en gaat als alternatief vetten verbranden. De afvalstoffen die daarbij vrijkomen kunnen naar aceton of naar appeltjes ruiken. Deze urinegeur komt ook voor bij mensen die een crashdieet volgen of extreem weinig koolhydraten eten.
Na het eten van vis kan de urine een vislucht hebben. Dit is tijdelijk en verdwijnt vanzelf. Een visgeur komt ook voor bij een besmetting met trichomoniasis, een soa die veroorzaakt wordt door de parasiet Trichomonas vaginalis. Het komt vaak voor in combinatie met gonorroe en chlamydia. De symptomen zijn hevige jeuk en schuimende, groengele en stinkende urine.
Onderzoek van urine1
– Water.
– Ureum. Een afvalproduct van de eiwitstofwisseling.
– Urinezuur. Een afbraakproduct van nucleoproteïnen.
– Creatinine is afkomstig van creatine, een aminozuur in het spierweefsel. De concentratie van deze stof is een maat voor de filtratiewerking van de glomeruli.
– Hormonen. Gonadotrope hormonen zijn alleen tijdens zwangerschap in de urine aanwezig.
– Cellen uit de nieren, de urinewegen en de vagina.
– Eiwit. Urine bevat nauwelijks eiwit en normaliter is de uitscheiding minder dan 200 mg eiwit per 24 uur. Aanwezigheid van eiwit in de urine heet proteïnurie.
– Glucose en ketonlichamen komen alleen in de urine voor in geval van diabetes mellitus (glucosurie).
– Urobiline en/of bilirubine. In het geval van icterus kleuren deze galkleurstoffen de urine donker.
– Erytrocyten. De aanwezigheid van deze cellen in de urine heet hematurie. De oorzaak is meestal een ontsteking of een tumor.
– Leukocyten. Deze zijn in grote hoeveelheden in de urine aanwezig bij een ontsteking van de blaas en/of van de nier.
– Bacteriën, in geval van een nier- of blaasontsteking.
– Dipstick. Plastic staafje met gekleurde blokjes om de pH van de urine te bepalen en de aanwezigheid van eiwitten, glucose en hemoglobine aan te tonen.
– Urinesediment. Sediment (of bezinksel) wordt verzameld door de urine in een buisje te centrifugeren, waarna dit onder een microscoop wordt onderzocht op de aanwezigheid van cellen en bacteriën.
– Soortelijk gewicht. Dit ligt tussen de 1,002 (zeer verdunde urine) en 1,030 (sterk geconcentreerde urine). Een te lage waarde ontstaat als de nieren de urine niet voldoende kunnen concentreren; een hoge waarde kan het gevolg zijn van uitdroging.
– 24-uursurine. De uitscheiding van stoffen zoals creatinine wordt onderzocht door alle urine te verzamelen die gedurende 24 uur wordt geproduceerd.
– Creatinine. Dit is een afbraakproduct van de stof creatinefosfaat in spierweefsel die vrijkomt bij de normale spierstofwisseling. De concentratie van creatinine in het serum en in de urine is een maatstaf voor de werking van de nieren. Als nierweefsel deels niet meer functioneert, kan het resterende deel het werk overnemen. Maar als meer dan de helft van de glomeruli niet meer functioneert, dan zal de uitscheiding van creatinine afnemen. Als gevolg daarvan stijgt het creatininegehalte in het serum, wat daarmee een maat is voor de werking van de glomeruli.
De creatinineklaring of creatinine clearance is het volume bloedplasma dat de nieren per minuut ontdoen van creatinine. Deze waarde is een maat voor de glomerulaire filtratiesnelheid (GFR) van de nieren en ligt, als de nieren normaal functioneren, tussen de 80 en 140 ml/min.
– Ureum wordt in de lever geproduceerd als eindproduct van de eiwitstofwisseling en via de nieren uitgescheiden. Bij onvoldoende functionerende nieren komt die uitscheiding in gevaar en stijgt het ureumgehalte in het bloed (uremie). Om vast te stellen of er sprake is van een nierafwijking wordt in het geval van uremie ook het creatininegehalte van het serum bepaald. Als dit normaal is, is de oorzaak van de uremie niet in de nieren gelegen.Toets je kennis
Zoek je verdieping in je vak, doe dan mee aan de Nursing Challenge: online kennistoetsen over twee vakinhoudelijke artikelen
Voorbeeldvraag Observeren van urine
B Hematurie
C Pyurie
D Urochroom
E Debris